Meer dan alleen een kwestie van geld: Wie in het buitenland hoort over een “Pflichtverteidiger” in Duitsland – een door de rechtbank toegewezen advocaat – denkt al snel aan een systeem vergelijkbaar met de publieke verdediging in landen als de Verenigde Staten of het Verenigd Koninkrijk. Maar dat is een misvatting. In Duitsland draait het bij verplichte verdediging niet om de financiële situatie van de verdachte, maar om de ernst en complexiteit van de strafzaak.
Het begrip Pflichtverteidiger betekent letterlijk “verplichte verdediger”, maar verwijst niet naar een algemene rechtsbijstandregeling voor strafzaken. Het gaat om specifieke situaties waarin de wet vereist dat een verdachte een advocaat krijgt toegewezen – ongeacht of hij of zij dat zelf wil of zich er een kan veroorloven.
Waarom Duitsland verplichte verdediging kent
Volgens het Duitse Wetboek van Strafvordering (Strafprozessordnung, StPO) moet een advocaat worden toegewezen wanneer er veel op het spel staat: bijvoorbeeld bij voorlopige hechtenis, bij verdenking van een ernstig misdrijf (dat wil zeggen met een minimumgevangenisstraf van een jaar of meer), of bij juridische of feitelijke complexiteit van de zaak. De gedachte hierachter is eenvoudig: een eerlijk proces moet gewaarborgd zijn.
Maar de toewijzing van een Pflichtverteidiger gebeurt niet automatisch. En zeker niet alleen op basis van beperkte financiële middelen. De rechter beoordeelt of de zaak valt onder de voorwaarden van §140 StPO, waarin zowel verplichte als discretionaire gronden voor verdediging worden opgesomd. Sommige gevallen zijn duidelijk – zoals voorlopige hechtenis – maar in andere hangt het sterk af van de inschatting van de rechtbank.
Veelvoorkomende misverstanden en praktische problemen
Een van de hardnekkigste misverstanden – ook in Duitsland zelf – is dat armoede recht geeft op een toegewezen advocaat. Dat klopt niet. In civiele zaken kan iemand recht hebben op proceskostenhulp (Prozesskostenhilfe), maar in strafzaken is dat principe niet van toepassing.
Een ander probleem is dat het Duitse systeem minder adversarieel is dan bijvoorbeeld het Angelsaksische model. Een advocaat in Duitsland heeft niet alleen een verdedigende taak, maar is ook belangrijk voor de procedurele waarborgen. Toch kan het gebeuren dat rechters ondanks een duidelijke ongelijkheid tussen aanklager en verdachte, geen advocaat toewijzen – zelfs wanneer die procedureel nodig zou zijn.
Er zijn bovendien grijze zones. Denk aan een situatie waarin het slachtoffer van een misdrijf wordt bijgestaan door een advocaat als Nebenkläger (nevenaanklager). Is die advocaat door de rechtbank toegewezen, dan moet ook de verdachte een Pflichtverteidiger krijgen. Maar als het slachtoffer zelf een advocaat betaalt? Sommige rechters vinden dat dit alsnog een verplichte verdediging vereist; anderen niet. De rechtspraak is hier verdeeld.
En dan zijn er de praktische hindernissen: soms wordt een advocaat te laat toegewezen, of pas na bezwaar. Verdachten zijn zich vaak niet bewust van hun rechten, en weten niet dat zij al in een vroeg stadium actief moeten aandringen op verdediging.
De keuze van een advocaat – wees proactief
In tegenstelling tot wat men soms denkt, kiest de rechtbank meestal niet zomaar een willekeurige advocaat. Verdachten mogen – en zouden moeten – zelf een advocaat aanwijzen. Doen zij dat niet, dan kiest de rechtbank. Maar die keuze is niet altijd transparant, en er bestaat geen publieke verdedigersdienst zoals in andere landen. De uitkomst hangt dus vaak af van toeval of beschikbaarheid.
Daarom is het essentieel om zelf initiatief te nemen: bij de eerste zitting of het eerste verhoor moet een verdachte duidelijk maken wie hij of zij als advocaat wenst. Dit moet schriftelijk vastgelegd worden.
Er is nog een reden voor een open gesprek: de vergoeding voor Pflichtverteidiger is ronduit slecht. Strafadvocaten die deze zaken doen, doen dat vaak uit overtuiging – niet vanwege het geld. Niet iedere zaak is echter geschikt om op basis van verplichte verdediging te behandelen, zeker wanneer de werkdruk hoog is en de vergoeding laag. Daarom is het raadzaam om met de advocaat open te bespreken of de zaak als Pflichtverteidigung haalbaar is, of dat particuliere bijstand wenselijk is. Duidelijkheid aan het begin voorkomt problemen later.
Conclusie: geen vangnet, maar procedurele noodzaak
Het systeem van verplichte verdediging in Duitsland draait om rechtsstatelijkheid – niet om sociale rechtvaardigheid. Alleen wanneer de wet het vereist, krijgt een verdachte een advocaat toegewezen. Armoede is geen reden; de ernst van de zaak wél. Voor buitenlandse waarnemers is dit een belangrijk verschil: er is geen universeel recht op verdediging, alleen een juridisch afgebakende plicht tot bijstand in specifieke situaties.
Ons kantoor is gespecialiseerd in strafrechtelijke verdediging, witteboordenstrafrecht en IT-recht. Let op ons werk in kunstrecht, digitaal bewijs en softwarerecht.
